گناه شناسی و نظام اخلاقی در اسلام

                     

مراقبت شکم و قوای جنسی

«عَنْ مُفَضَّلٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ إِیَّاکَ وَ السَّفِلَةَ فَإِنَّمَا شِیعَةُ عَلِیٍّ ع مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ وَ اشْتَدَّ جِهَادُهُ وَ عَمِلَ‏ لخَالِقِهِ وَ رَجَا ثَوَابَهُ وَ خَافَ عِقَابَهُ فَإِذَا رَأَیْتَ أُولَئِکَ فَأُولَئِکَ شِیعَةُ جَعْفَرٍ ع»(وسائل الشیعه،ج1،ص87)؛شیعه حقیقی کسی است که فرج و شکمش را محافظت نموده و اهل جهاد باشد...؛فرج و شکم دو نقطه محوری برای دو شهوت غالب بر انسان است؛انسان ها همواره در معرض شهوت غذایی و جنسی قرار داشته و از منظر اخلاق شناسی دینی،بسیاری از آسیب های رفتاری انسان و لغزش های او،مستقیم یا غیر مستقیم به این او عامل بازمی گردد،از طرفی نیز کنترل این دو عامل که نقش ویژه ای در سلوک انسان خواهد داشت،نیازمند جهادی مستمر و عمیق است؛به همین سبب در ادامه روایت بدین زمینه نیز اشاره شده است.

ساماندهی علاقات در انسان

«عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ ع إِلَى النَّبِیِّ ص- فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص85)؛ای رسول خدا،هرچه می خواهی زندگی کن که در نهایت از دنیا خواهی رفت و هرچه می خواهی دوست داشته باش که در نهایت از آن جدا می گردی؛یکی از رسائل نظام اخلاقی دینی تبیین حقیقت امور در دنیا و کیفیت ارتباط عاطفی انسان با آنهاست.برخلاف برخی تصورها دین هرگز مانع دوست داشتن انسان و وجود علاقه ها نشده بلکه دین به دنبال ساماندهی علاقات انسان است که محبت های او در مسیر بایسته ها و واقعیت های هستی شکل گرفته و اموری که در زندگی نقش ابزاری برای او داشته همانند مال،قدرت و ...نقش اصالتی برای او پیدا نکند.از همین جهت جبرئیل به رسول خداوند این نکته را از طرف خداوند بیان می دارد که هیچ امر مورد علاقه ای برای انسان باقی نمی ماند و دیر یا زود از او جدا می گردد.

هدف از خلقت هستی

«عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏ فَقَالَ خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ»(وسائل الشیعه،ج1،ص84)؛معنی این آیه شریفه،خلقت هستی برای عبادت خداوند است؛برخی تصور دارند که عبادت محوری ترین هدف هستی بوده در حال که عبادت به کار رفته در آیات و روایات تفاوت مصداقی با عبادتی داشته که در معمول اذهان خطور پیدا می کند در حالی که عبادت فاقد روح تنها افعال و اورادی خواهد بود که نه سالک را به هیچ نقطه کمالی نخواهد رساند.از همین روی بوده که در روایات ذیل این آیه شریفه عبادت به معرفت تعبیر گشته که نشان می دهد عبادت از منظر خداوند متعال همان عبودیت بوده و هستی برای بندگی انسان و عبودیت او نسبت به خالق حکیم،رحیم و قادر خلق گشته است که در پی آن نیز کمال انسان رقم می خورد.از این روی،برای سالک در نظام اخلاقی دین،اولین قدم شناخت هدف هستی و چیستی آن و حقیقت عبودیت و آثار آن در حیات انسان است.

آثار محبت خداوند بر جسم و روح انسان

از جمله اثرات عبودیت خداوند از بین رفتن هموم و غموم در حیات انسان است،اما این به معنی نبود برنامه ریزی برای زندگی آینده و دوراندیشی نیست همانطور که روایات به خصوص حزم و اندیشه آینده تأکیدات به خصوصی را آورده اند و آن را از خصائص مؤمن دانسته اند.در حقیقت هرچه محبت خداوند در قلب انسان به وحدت بیشتری برسد و پالایش بیشتری بیابد،سائر تعلقات جملگی از وجود انسان رخت برخواهد بست و در چنین انسانی با تغییرات و حوادث زندگی،تغییر فکر و رویه ایجاد نمی گردد و سختی و راحتی ها او را دچار تنوعات رفتاری،سرخوردگی و سرمستی و ...نمی کند؛«عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا یُبَالِی عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْیَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى یُسْرٍ»(وسائل الشیعه،ج1،ص83).

روایات «من بلغ» در سیر اخلاقی

«عَنْ هِشَامٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ بَلَغَهُ شَیْ‏ءٌ مِنَ الثَّوَابِ عَلَى (شَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَیْرِ) فَعَمِلَهُ کَانَ لَهُ أَجْرُ ذَلِکَ»(وسائل الشیعه،ج1،ص80)؛کسی که ثواب امری بدو برسد و انجام دهد،اجر آن را خواهد برد؛از جمله تسهیلات موجود در نظام اخلاقی دین،زمینه وسیع برای رشد و فرصت های انبوه در این زمینه است؛چراکه نیت و عزم بر عبودیت و اطاعت دستورات خداوند محور نظام اخلاقی بوده و هرگاه انسان در امورات روزانه خود نیز از چنین نیتی برخوردار باشد،بدون شک از ترقی معنوی برخوردار خواهد گشت.از جمله مصادیق این امر روایاتی است که بیان نموده اند اگر به شما برسد که فلان امر در پیشگاه خداوند محبوب بوده و دارای فضیلت است هرچند در واقع نیز چنین روایتی وارد نشده باشد،ثواب و رشد معنوی آن عمل به صاحب خود خواهد رسید؛چراکه او عزم عبودیت را در عمل خود دنبال می نموده است.

محوریت امام معصوم در نظام اخلاقی

«قَالَ تِلْکَ خِیَارُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (ص) النُّمْرُقَةُ الْوُسْطَى یَرْجِعُ إِلَیْهِمُ الْغَالِی وَ یَنْتَهِی إِلَیْهِمُ الْمُقَصِّر»(وسائل الشیعه،ج1،ص79)؛اهل بیت و پیروان حقیقی ایشان وسط قافله اند که کوتاهی کننده یا افراط کننده باید بدان ها ملحق شوند.در نظام اخلاقی،از جمله ارکان سلوکی،محور قرار دادن امام در تمامی اعمال،افکار و همه روش هاست به نوعی که انسان سالک هرچه بیشتر به سمت امام سوق پیدا کند به جامعیت بیشتری خواهد رسید.انسان مادامی که به امام ملحق نگشته گرفتار افراط و تفریط خواهد بود و این از جمله ممیزات مهم شیعه و سنی است که شیعه حقیقی با اقتداء تام به امام از زیاده روی و تقصیر در افکار و عمل رها خواهد شد.

اصالت عمل گرایی

«قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُم‏»(وسائل الشیعه،ج1،ص76)؛با عمل خود مردم را به سمت دین بخوانید؛بهره گیری صرف از زبان در ارائه دین خداوند به مردم و در زمینه رشد اخلاق فردی،نتیجه زیادی را عائد صاحب عمل نخواهد نمود.زبان گرایی و دوری از عمل محوری در انسان به مرور زمان قساوت قلب و تقویت روحیه ریاء را ایجاد خواهد نمود.از این روی،در روایات مکررا به عمل محوری توصیه گشته،در این حالت،انگیزه های عمل انسان در خلوت بیشتر شده و سستی و فتور در عمل در اوقات گوناگون سراغ فرد نخواهد آمد.