وحدت انسان در عین کثرت

«عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَکُنْ لَکَ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ نِیَّةٌ حَتَّى فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْلِ»(وسائل الشیعه،ج1،ص48)؛

انسان در فطرت خود از چنان توانی برخوردار است که می تواند در تمامی لحظات و در تمامی اعمال خود،نیت رضای خداوند را داشته باشد و دستور رسول خداوند به اباذر به سبب همین ظرفیت درونی موجود در انسان است تا جایی که در خواب و غذا که اشتغالات بیشتر مانع توجه به خداوند می گردد نیز انسان با تهذیب درون می تواند رضای حق تعالی را نیت نماید.نکته حائز اهمیت این بوده که نیت امری درونی است و نیازمند بروز در اعمال نیست و همانطور که در سیره نبی اکرم و ائمه اطهار ذکر شده با وجود انس با مردم و قرار داشتن در اجتماع و کثرات،ایشان در اوج وحدت قرار داشتند.

مراتب نیت در وجود انسان ها

«عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ لَا قَوْلَ إِلَّا بِعَمَلٍ وَ لَا قَوْلَ وَ عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّةٍ وَ لَا قَوْلَ وَ عَمَلَ وَ نِیَّةَ إِلَّا بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ»(وسائل الشیعه،ج1،ص47)؛

در طول تاریخ مکاتب قولی،عملی صرف و نیت پیشه کنندگان تهی از عمل وجود داشته که نگرش و عملکرد هرکدام از آنها آسیب های متعددی را به پیروان حقیقی دین وارد نموده و سؤالات عدیده ای را در اذهان ایجاد نموده است،از همین روی،روایت شریف به تلازم بین این سه مقوله اشاره نموده و بیان می دارد که به دنبال گفتار صرف و الفاظ محوری،بر انسان هیچ ترقی اخلاقی و معرفتی ایجاد نخواهد شد بلکه از جهتی موجب دوری او از حقیقت می گردد.زمانی که قول و عمل نیز همراه با یکدیگر شوند،اما فاقد نیت باشند،فرد تنها به گفتار و عملی صرف روی آورده و زمانی که نیت موجود باشد،اما فاقد سنت و حقائق الهی موجود در هستی،بوده باشد،فرد از حقیقت به دور خواهد ماند و راهی جدید در مسیر باطل را شروع می کند،به همین سبب،لازم است انسان مؤمن و مسلم باشد تا عمل او موجب رسیدن به تقرب و بهشت رضوان گردد نه اینکه عملی به ظاهر خوب را انجام دهد و در ظاهر امر انسانی شایسته برشمرده شود.

نیت،روح اعمال انسان

«مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ: لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّةٍ»(وسائل الشیعه،ج1،ص46)؛

اعمال واجب اموری بوده که قوام راهیابی معنوی انسان بدان ها وابسته است و بدون آنها بدون شک انسان دچار مانعی در مسیر عبودیت خود خواهد شد همانطور که اعمال حرام،به خودی خود موانعی هستند و با بقاء آنها،انسان توان پیشرفت را در مسیر بندگی خود ندارد.در این میان،نیت روح هر عملی در وجود انسان است و عمل او بدون این روح،فاقد اثر در راهیابی اوست،لذا عمل اصالتا و ذاتا دارای اثر تکوینی نیست بلکه این نیت بوده که به او ارزش می بخشد و راهبرد آن را تمییز می دهد همانطور که در عمل های مشترک بین کافر و مؤمن این امر به خوبی ملموس است و هر دو می بخشند اما نیت و راهبرد آن دو از زمین تا آسمان متفاوت است.

سنت فضل و عدل در هستی

«مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ أَوْلَادَ الْمُسْلِمِینَ مَوْسُومُونَ‏ عِنْدَ اللَّهِ شَافِعٌ وَ مُشَفَّعٌ فَإِذَا بَلَغُوا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً کُتِبَتْ‏ لَهُمُ الْحَسَنَاتُ فَإِذَا بَلَغُوا الْحُلُمَ کُتِبَتْ عَلَیْهِمُ السَّیِّئَاتُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص42)؛

از جمله احادیث مکرر در معارف تشیع،برداشته شدن تکلیف و اثرات آن از افرادی است که به سبب سهو،نسیان یا عدم وضع تکلیف مرتکب عملی سوء می شوند.این اصل نشان می دهد ملاک اسلام در بار شدن گناه،میزان شناخت فرد از حقائق پیرامون خود است به طوری که اگر فرد متوجه سنخ گناه نباشد مورد عتاب قرار نمی گیرد،این وزنه عدل خداوند بوده که در تمامی شئون و احوال انسان ساری است.اما در کنار این عدل،فضلی وجود دارد که انسان را غرق نعمت نموده و از لغزش ها و انحرافات او چشم پوشی نموده است،به سبب همین فضل،مطابق با روایت فوق فرزندان مسلمین زمان بلوغ که قدرت تشخیص پیدا می کنند گناهان بر ایشان نوشته می شود که مطابق با عدل الهی بوده اما بنابر فضل خداوند قبل از بلوغ اگر حسناتی از ایشان صادر شود از آنها مورد قبول قرار می گیرد.

تأثیر معرفت بر ارزش عمل

«وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الثَّوَابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْل‏»(وسائل الشیعه،ج1،ص40)؛

از جمله ارکان نظام اخلاقی اسلام،سنخیت و تناسب بین معرفت انسان و میزان ترقی معنوی و ثواب عمل اوست به نحوی که در لسان شریعت اگر عملی به مرحله بیرونی نرسیده و در وهله نیت باقی بماند اما باخواسته از بینش و معرفت عمیق فرد نسبت به آن و در مسیر اخلاص خداوند از فرد صادر گردد،گستره ثوابی و رشد معنوی به مراتب بیشتری از هزاران عمل خواهد داشت.از این روی هر از گاهی در روایات به قید معرفت در مباحث ثواب الاعمال اشاره شده تا انسان متوجه این حقیقت باشد شرع هرگز به دنبال رخ دادن عملی صرف نبوده چراکه چنین عملی فاقد اثر در عمل کننده و جهان پیرامون اوست.

رابطه عقل و ایمان

«مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ لَا أَکْمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنْهَى وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص39)؛

در نظام اخلاقی اسلام،عقل از جمله مواردی است که دارای جایگاه محوری بوده و امروزه به غلط به توان تحلیلی موجود در انسان عقل اطلاق می گردد در حالی که این نوع اصطلاح کاملا متباین از اصطلاح موجود در آیات شریفه است و همانطور که از روایت فوق کاملا مشهود است عقل رابطه کاملا مستقیمی با ایمان انسان دارد و به میزان تکاملی ایمان در وجود انسان،عقل او نیز وارد سیر تکاملی می شود از همین روی در برخی روایات،عقل در روایت فوق به وجود مقدس نبی اکرم تعبیر شده است.با این همه در شناخت تکلیف،هرچند عقل نقش محوری دارد ولی به میزان سطح ادراکی و معرفتی موجود در بنده تکالیف ورای واجبات و محرمات از او انتظار می رود و به میزان رشد عقل،باب معرفتی وسیع تری در انسان گشوده خواهد شد که سبب پیدایش دید جامع تری به حقائق پیرامون انسان خواهد شد.

اصالت عمل به وظیفه در اخلاق

«عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ‏ فِی رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی دَیْنٍ أَوْ مِیرَاثٍ قَالَ یَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ کَانَ مِنْکُمْ قَدْ رَوَى حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْکَامَنَا فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً»(وسائل الشیعه،ج1،ص34)؛

میراث حدیثی تشیع،میراثی بدون نظیر در تمامی ادیان و مذاهب بوده که از دوره معصومین سینه به سینه تا دوره امروزی منتقل شده است.در این مسیر ممکن است احادیثی به ظاهر متضاد وجود داشته باشد یا راویان بر اساس اختلاف فهمی خود در موضوعی واحد دو نظریه داشته باشند،از همین روی ائمه طاهرین راهکارهایی برای دستیابی جامع تر به کلام ایشان ارائه نموده اند که نشان می دهد راوی کلام امام باید در درجه اول فقیه و عارف به کلام ایشان باشد.در این راستا اگر انسان نتوانست به ثواب واقع دست یابد و به حدیثی عمل نمود که به سبب اشتباهی هرچند اندک آنگونه که باید از امام صادر نشده بود یا اینکه فرد به گمان صحت امری بدان روی آورد و مدتی به آن اشتغال داشت،این عملکرد هرچند به حسب ظاهر او را از حقیقت امر دور می دارد،اما مطابق با کثیری از معارف،خداوند به سبب عمل نمودن این فرد به تکلیف ظاهری خود،او را در مسیر حق مصون داشته و صواب از دست رفته را برای او تدارک می نماید و عقاب احتمالی را از او رفع می نماید.پس از جمله ملاکات اساسی در نظام اخلاقی اسلام،عمل به وظیفه در هر جایگاه است که در پی آن،فرد به مصونیتی در مسیر سلوک خود دست می یابد.