تأثیر معرفت بر ارزش عمل

«وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الثَّوَابَ عَلَى قَدْرِ الْعَقْل‏»(وسائل الشیعه،ج1،ص40)؛

از جمله ارکان نظام اخلاقی اسلام،سنخیت و تناسب بین معرفت انسان و میزان ترقی معنوی و ثواب عمل اوست به نحوی که در لسان شریعت اگر عملی به مرحله بیرونی نرسیده و در وهله نیت باقی بماند اما باخواسته از بینش و معرفت عمیق فرد نسبت به آن و در مسیر اخلاص خداوند از فرد صادر گردد،گستره ثوابی و رشد معنوی به مراتب بیشتری از هزاران عمل خواهد داشت.از این روی هر از گاهی در روایات به قید معرفت در مباحث ثواب الاعمال اشاره شده تا انسان متوجه این حقیقت باشد شرع هرگز به دنبال رخ دادن عملی صرف نبوده چراکه چنین عملی فاقد اثر در عمل کننده و جهان پیرامون اوست.

رابطه عقل و ایمان

«مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ لَا أَکْمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنْهَى وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص39)؛

در نظام اخلاقی اسلام،عقل از جمله مواردی است که دارای جایگاه محوری بوده و امروزه به غلط به توان تحلیلی موجود در انسان عقل اطلاق می گردد در حالی که این نوع اصطلاح کاملا متباین از اصطلاح موجود در آیات شریفه است و همانطور که از روایت فوق کاملا مشهود است عقل رابطه کاملا مستقیمی با ایمان انسان دارد و به میزان تکاملی ایمان در وجود انسان،عقل او نیز وارد سیر تکاملی می شود از همین روی در برخی روایات،عقل در روایت فوق به وجود مقدس نبی اکرم تعبیر شده است.با این همه در شناخت تکلیف،هرچند عقل نقش محوری دارد ولی به میزان سطح ادراکی و معرفتی موجود در بنده تکالیف ورای واجبات و محرمات از او انتظار می رود و به میزان رشد عقل،باب معرفتی وسیع تری در انسان گشوده خواهد شد که سبب پیدایش دید جامع تری به حقائق پیرامون انسان خواهد شد.

اصالت عمل به وظیفه در اخلاق

«عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ‏ فِی رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی دَیْنٍ أَوْ مِیرَاثٍ قَالَ یَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ کَانَ مِنْکُمْ قَدْ رَوَى حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْکَامَنَا فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً»(وسائل الشیعه،ج1،ص34)؛

میراث حدیثی تشیع،میراثی بدون نظیر در تمامی ادیان و مذاهب بوده که از دوره معصومین سینه به سینه تا دوره امروزی منتقل شده است.در این مسیر ممکن است احادیثی به ظاهر متضاد وجود داشته باشد یا راویان بر اساس اختلاف فهمی خود در موضوعی واحد دو نظریه داشته باشند،از همین روی ائمه طاهرین راهکارهایی برای دستیابی جامع تر به کلام ایشان ارائه نموده اند که نشان می دهد راوی کلام امام باید در درجه اول فقیه و عارف به کلام ایشان باشد.در این راستا اگر انسان نتوانست به ثواب واقع دست یابد و به حدیثی عمل نمود که به سبب اشتباهی هرچند اندک آنگونه که باید از امام صادر نشده بود یا اینکه فرد به گمان صحت امری بدان روی آورد و مدتی به آن اشتغال داشت،این عملکرد هرچند به حسب ظاهر او را از حقیقت امر دور می دارد،اما مطابق با کثیری از معارف،خداوند به سبب عمل نمودن این فرد به تکلیف ظاهری خود،او را در مسیر حق مصون داشته و صواب از دست رفته را برای او تدارک می نماید و عقاب احتمالی را از او رفع می نماید.پس از جمله ملاکات اساسی در نظام اخلاقی اسلام،عمل به وظیفه در هر جایگاه است که در پی آن،فرد به مصونیتی در مسیر سلوک خود دست می یابد.

زمینه کفر و ایمان در وجود انسان

«وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً قَالَ إِمَّا آخِذٌ فَهُوَ شَاکِرٌ وَ إِمَّا تَارِکٌ فَهُوَ کَافِر»(وسائل الشیعه،ج1،ص31)؛

در نظام اخلاقی اسلام،انسان برای طی مسیر اخلاقی و نجات از گناه و سوق پیدا کردن به تمامی حسنات نیازمند امری بیرونی نیست و حقیقت نورانیت درونی او اگر مورد تمسک قرار گیردفمسیر او بسیار هموار خواهد شد،از همین روی در روایت فوق بیان گشته که راه هدایت که همان روح و فطرت انسان بوده به همه انسان ها ارائه شده به نوعی که نزدیک ترین امور به انسان همین حقیقت جدایی ناپذیر از اوست،اگر کسی ملتفت و متوجه این حقیقت باشد و آن را اخذ نماید خود را خواهد شناخت و به نجات و مقام شکر دست خواهد یافت اما اگر تارک این حقیقت بود به همان میزان وارد مراتب کفر می شود.