اصالت باطن عمل

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ وَ رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص72)؛چه بسیار روزه داری که تنها حظ آن از روزه تنها عظش و گرسنگی است...؛اعمال دارای باطن و ظاهری هستند،شریعت هم به ظاهر آنها اهتمام داشته و برای این بخش آدابی را برشمرده؛چراکه ظاهر مناسب می تواند به تدریج موجبات اصلاح باطن را فراهم سازد و هم به باطن اهمیت ویژه ای داده است،اما نکته اساسی که برگرفته از روایات متعدد است این بوده که باطن عمل نقش هویتی عمل را ایفاء می کند و مادامی که انسان نتواند فراتر از مرحله ظاهری عمل گام بردارد،در حصار ظاهریات خواهد ماند و نورانی به نورانیت عمل نخواهد گشت.

میزان شرک در عمل انسان

«عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَوْ أَنَّ عَبْداً عَمِلَ عَمَلًا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ أَدْخَلَ فِیهِ رِضَى أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کَانَ مُشْرِکاً»(وسائل الشیعه،ج1،ص67؛هرکس به هر میزان که در عمل خود رضایت غیر خداوند را درنظر بگیرد،مشرک خواهد بود.

شرک دارای مراتب بسیاری است و به عبارتی می توان گفت به تعداد مراتب ایمان مراتب شرک نیز وجود دارد؛چراکه انسان در هر مرتبه ایمانی مادامی که به مقام مخلَصیت نرسیده گرفتار نوعی انانیت و نفسانیت در عمل بوده و همین امر به معنی شریک کردن دیگری ولو خود در اعمال است.شریعت تنها مرتبه شرک جلی که انسان در کنار خداوند،معبود دیگری را اظهار نماید،مورد حرمت قرار داده،اما دیگر مراتب بیان شده اموری هستند که مانع رشد معنوی انسان بوده و برنامه های نظام اخلاقی دین برای پیشبرد تدریجی حقیقت اخلاص در وجود سالک است.

آثار تدریجی نفاق در انسان

«عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَظْهَرَ لِلنَّاسِ مَا یُحِبُّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَارَزَ اللَّهَ بِمَا کَرِهَهُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مَاقِتٌ لَهُ»(وسائل الشیعه،ج1،ص64)؛

دوگانگی بین بیرون و درون انسان،سبب به هرز رفتن فرصت های پیشرفت و تکامل در مسیر سلوک است تا جایی که به تدریج انسان داشته های معنوی اولیه خود را از دست داده و به جهت سخره گرفتن حقیقت ایمان،سیر نزولی سریعی را شروع خواهد نمود.ممکن است در وهله اول،این نفاق در زمینه عبادات و اموری محدود باشد،اما اگر مانعی پیش روی آن قرار داده نشود،میزان کیفی و کمی این مرض گسترش خواهد یافت و انسان دارای درونی همراه با شرک و کفر گشته و بیرونی متظاهر به ایمان دارد و ایمان به کلی از وجود او رخت برمی بندد.

انواع عبادت در نظام اخلاقی

«عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ع‏ إِنَّ النَّاسَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ فَطَبَقَةٌ یَعْبُدُونَهُ رَغْبَةً فِی ثَوَابِهِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْحُرَصَاءِ وَ هُوَ الطَّمَعُ وَ آخَرُونَ یَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنَ النَّارِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ هِیَ رَهْبَةٌ وَ لَکِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ وَ هُوَ الْأَمْنُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ‏»(وسائل الشیعه،ج1،ص62)؛

انسان زمانی که ارزش دین و اهمیت آن در حیات خود را درک کند،بسته به میزان درک خود،انگیزه های عملی متفاوتی جهت اجرای دین در زندگی پیدا می کند،از همین روی سه طبقه عبادیت خوف،ثواب و حب بیان گشته که انسان باید در سیری تدریجی بتواند خود را به مرتبه حب به خداوند برساند،این نوع از اخلاق دینی،وجود انسان را کاملا به سمت خداوند سوق می دهد و انسان در سایه محبت خداوند می تواند به نورانیت درونی نسبت به تمامی جوارح و جوانح خود دست یابد؛چراکه وجود او در این حالت کاملا ذیل محیط نورانیت قرار گرفته است،اما در حالت خوف و ثواب،او در لحظاتی از روز در چنین حالتی قرار دارد و مسلما گرفتار لغزش های متعددی در حیات خود خواهد شد.

نقش اخلاص در ارتقاء عمل

«عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَحِیمٌ یَشْکُرُ الْقَلِیلَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یُرِیدُ بِهِمَا وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِمَا الْجَنَّةَ الْحَدِیثَ»(وسائل الشیعه،ج1،ص61)؛

تعامل خداوند متعال با انسان ترکیبی بین عدل و فضل او حق تعالی است به نحوی که به تصریح آیات شریفه هیچ نوع اجحاف و ظلمی در حق انسان روا نخواهد گشت و از طرفی نیز اگر عملی خیر از انسان صادر گردد که حقیقتا برخواسته از فطرت و نورانیت وجودی او بوده و اخلاص و معرفت به عمل به نحو شایسته در آن مراعات شده باشد،به تصریح روایت فوق،انسان می تواند به سبب آن راه هدایت خود را پیدا کند و به بهشت خداوند دست یابد،لذا در نظام اخلاقی دین،بیش از کمیت عمل،کیفیت و میزان بینش و معرفت سالک بوده که نقش اساسی در ایجاد بینش در او داشته و وجود او را تطهیر می نماید.

معنی حقیقی زهد در نظام اخلاقی

«سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ‏ قَالَ السَّلِیمُ‏ الَّذِی یَلْقَى رَبَّهُ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ قَالَ وَ کُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شَکٌّ أَوْ شِرْکٌ فَهُوَ سَاقِطٌ وَ إِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْآخِرَةِ»(وسائل الشیعه،ج1،ص60)؛

گاهی به اشتباه القاء می شود که دین به زهد و کناره گیری از شئون زندگی تأکید نموده است در حالی که مراد از زهد کناره گیری صوفیانه از شئونات زندگی و حضور نداشتن در اجتماع و عدم تأثیرگذاری در جامعه نیست بلکه همانطور که از روایت فوق نیز مشهود است زهد به معنی عدم دلبستگی به زینت ها و ابعاد مختلف مظاهر مادی است تا قلب همواره فراغت توجه به آخرت را داشته باشد و بتواند به مقام سِلم نائل آید و کناره گیری از زندگی برای گرفتار نشدن به تعلق مادی،نهایت ضعف اخلاقی انسان بوده و چنین فردی هرگز وجود خود را از رذائل و شهوات منزه نخواهد نمود بلکه با کناره گیری خود تنها سرپوشی بر آن امور گذاشته است.

اصل تدریج و مداومت در اخلاق

«عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتَّى یَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِی لَا تُرِیدُ أَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ»(وسائل الشیعه،ج1،ص60)؛

بقاء بر عمل و مداومت روند معنوی از شاکله های اساسی نظام اخلاقی دینی است؛عمل به تدریج انسان هرچند اندک باشد از طرفی سبب ملکه شدن آن خصیصه درون فرد و رسوخ در وجود او خواهد شد و در شرایط سخت نیز از او رها نمی شود و از جهتی نیز فهم و معرفت دینی او در سایر زمینه ها را ارتقاء خواهد بخشید.از همین روی،در روایات همواره به اصل تدریج و مداومت در اخلاق تأکید گشته؛چراکه انسان دارای پیچیدگی های رفتاری بسیاری است و این درون نیازمند برنامه های منظم،پیوسته و تدریجی است که بتواند نواقص وجودی خود و محسنات را شناسایی نموده و به تربیت قوای وجودی پرداخت.